Ang Kanawayon ni Lolo Akite

Ni Apollo Carza
Ilaya, Cawayan, Dalaguete, Cebu

Usa ka buotang mag-uuma ang akong apuhang lalake. Si Lolo Akite. May kaugalingon siyang banika. Dagko ang iyang mga saging ug tag-as ang mga puso sa iyang kamaisan. May pipila sab ka punoan sa mangga kansang bunga tam-is kayo. Dinhi sa among baryo sa Ilaya nabantog siya sa kaaayong tawo. May kalubihan sab siya gipananggutan sa iyang pag-umangkon nga si Titi Andres.
Hilig ni Lolo ang tari. Matag Dominggo adto siya sa bulangan sa Panukdokan. Duol kini sa simbahan. Labina gyod ug bag-ong nahalinan og saging o mangga, Dakong kantidad ang iyang puhonan.
Usa ka buntag gitawag ko ni Lolo. Naghapyod siya sa paboritong manok igtatari.
“Dong Bertoy,” matod niya, “tan-awa ning akong kanawayon. Kampiyon ni! Katulo na makabuno. Una, ugis. Ikaduha, abuhon. Ikatulo, balakiki.”
Gibuhotan ni Lolo og asogikan sa iyang tinustos ang mga mata sa manok. Ug miinat ang liog sa manok. Mitugaok, “Tak-tala-ooookkk!”
“Apo,” ni Lolo Akite, “karong Dominggo tan-awa unsaon pagbuno sa akong kanawayon ang iyang kontra. Pustahan ko siyag dako. Segurado siyang modaog!”
Nianang pagka-Dominggo pista sa Panukdokan. Bag-o lang nahalinan si Lola og saging ug mais. Malipayon siya. Gipakuyog ko niya sa bulangan.
“Dong Bertoy, makita mo karon unsa kaisog akong manok,” ni Lolo nga mikdhat nako.
Mituo ko kang Lolo Akite. Nianang sayo sa buntag gikuha niya ang kanawayon gikan sa tangkal. Gihapyud-hapyod ug gibuhutan og aso ang nagkislap nga mata niini. Mituktugaok ang manok ug nagpanikad.
“Maayong senyales,” ni Lolo nga nagkatawa ug mipakpak.
Didto sa bulangan giduol dayon si Lolo sa iyang mga amigo. Saya ang ilang mga dagway.
“Pre Akite, diay akong usa ka libo, ilunod ko para sa imong manok,” dihay tawo nga putig buhok nga mitunol og kwarta kang Lolo.
Dihay uban nga milunod pod sa ilang kuwarta ngadto sa akong apuhan.
“Segurado gyud nang modaog imong manok, Noy Akite?” dihay batan-on nga nagduda.
“Ay, segurado na, Isko. Katulo na god na makabuno,” tubag sa kumpare ni Lolo.
“Lagi! Seguruon gyud nato kay wara ba nato pamunita sa kawayanan ang atong kuwarta,” matod ni Isko.
Kay di man makasulod ang mga bata sa bulangan gitagaan kog kuwarta ni Lolo Akite.
“O, Bertoy, diay singko pesos. Palit unsay imong gusto. Huwat ka lang dinhi. Inig gawas nako gikan sa sulod sa bulangan, Makita mo unya nga midaog na ang akong manok.”
Nataparan dayon ang manok sa akong apuhan sa usa ka buyugon. Unya nanulod si Lolo Akite ug ang iyang mga amigo sa bulangan.
Miduol ko sa usa ka tindera.
“Tagpila imong siyakoy, Nang? Nagutana ko.
“Tag-dos na, Dong. Pila ka buok imo?” sa tindera.
“Usa lang.” Gitunol ko ang lingin nga singko pesos sa tindera. Gisuklian ko niyag tres pesos.
Samtang nagkaon ko sa siyakoy nga tam-is kayo kay daghan og asukar, nadungog nako ang suliyaw ug abiba sa mga tawo gikan sa bulangan. May naninggit pabor sa kanawayon ni Lolo Akite. May miabiba pod para sa buyugon.
Maoy pagkahurot sa akong siyakoy dihang nakit-an ko si Lolo Akite nga migawas sa bulangan. Nagkisdom ang mawong. Way tingog. Sa iyang dagway napintal ang kaulaw ug kapildehan. Nagsunod kaniya nakita ko ang tag-iya sa buyugon nga malipayon kaayong nagbitbit sa nabihag ug patay na nga kanawayon ni Lolo Akite.